Trong lịch sử văn hiến của nước nhà, truyền thống hiếu học và khoa bảng luôn đuợc các bậc vua sáng tôi hiền coi trọng. Một dân tộc “lưng đeo gươm tay mềm mại bút hoa”, bao đời nay chống chọi với thiên tai giặc giã nhưng luôn ẩn chứa trong tầng sâu những trầm tích văn hóa. Chính vì thế, bao triều đại nối nhau đã đặt đạo học lên hàng đầu, coi trọng văn nhân kẻ sĩ, gạn đục khơi trong để đón nhận những luồn tư tưởng lớn của thế giới. Nhà Lý định đô ở Thăng Long năm 1010, thì đến năm 1070, vua Lý Thánh Tông cho dựng Văn Miếu. Sự kiện này đã được chính sử “Đại Việt sử ký toàn thư” và “Việt sử thông giám cương mục” ghi khá cụ thể như sau: “Năm Canh Tuất niên hiệu Thái Vũ thứ 2 (1070) đời Lý Thánh Tông, mùa thu, tháng tám dựng Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công và Tứ phối, vẽ tranh Thất thập nhị hiền, bốn mùa cúng tế. Hoàng thái tử đến học ở đây” (Đại Việt sử ký toàn thư, Bản dịch 1998, t.1, tr.257).
Văn Miếu tức miếu văn, là nơi phụng thờ các vị tiền bối về văn cử, còn có một nghĩa khác là chỉ tước phong “Đại thành chí thánh Văn tuyên vương” của Khổng Tử. Cả nước có một Văn Miếu chung, dựng ở kinh thành, như Văn Miếu của các triều từ nhà Lý đến nhà Lê được dựng ở kinh thành Thăng Long, nay là khu Văn Miếu Quốc Tử Giám, Hà Nội; còn Văn Miếu thời Nguyễn thì được dựng ở Huế, cố đô của nhà Nguyễn. Cũng dưới triều Nguyễn, các tỉnh cũng dựng Văn Miếu chung của tỉnh.
Văn Miếu Hà Tĩnh được xây dựng năm Minh Mệnh thứ 14 ( 1833) trên cánh đồng xã Đông Lỗ, nay thuộc Tổ dân phố Vĩnh Hòa, phường Thạch Linh, Thành phố Hà Tĩnh. Văn Miếu đã qua nhiều lần được trung tu, sửa chữa, mở mang với một quần thể kiến trúc rộng lớn, đồ sộ, đẹp đẽ gồm 3 tòa nhà chính xếp hình chữ “Môn” và nhà “ túc hậu”. (thường gọi là nhà mặc áo), phía trước có hồ bán nguyệt, xung quanh có hàng rào xây. Nội thất ở ngôi nhà chính thờ Chí thánh (Khổng Tử) và Tứ Phối (Nhan Tử, Tăng Tử, Tứ Tử và Mạnh Tử), ở hai dãy tả, hữu thờ Thất thập nhị hiền, các vị tiên hiền, tiền bối.
Bên cạnh đó, Văn Miếu còn ghi danh con em Hà Tĩnh có công trạng và đỗ đạt cao. Không chỉ là nơi thờ phụng và ghi danh, Văn Miếu còn là nơi diễn ra nhiều sinh hoạt văn hóa và tín ngưỡng tâm linh của người dân sinh sống trên vùng đất nội và ngoại vi tỉnh lỵ gần 2 thế kỷ trước. Hàng năm đến ngày lễ chính như tế xuân, tế thu hoặc lục ngoạt, tại đây diễn ra nhiều tế lễ với các nghi thức trang trọng do các vị quan đầu tỉnh đứng ra chủ trì. Cho đến những năm 40 của thế kỷ trước, nơi đây vẫn còn diễn ra nhiều hoạt động văn hóa văn nghệ sôi nổi. Chiến tranh và thiên tai đã xóa sạch dấu tích của một công trình văn hóa nhưng trong ký ức của nhiều người dân Hà Tĩnh, cùng với Võ Miếu, Văn Miếu là một vùng đất thiêng với một không gian thoáng đẹp và nên thơ. Nhà nghiên cứu văn hóa Võ Hồng Huy năm nay 89 tuổi vẫn còn nhớ như in khung cảnh ấy : “Năm 1946, tôi từ huyện Can Lộc được mời vào đây dự lớp tập huấn về công tác thanh vận trong 10 ngày. Văn Miếu lúc ấy tuy ít nhiều bị thiên tai tàn phá nhưng vẫn còn nhiều tòa nhà to và đẹp. Chiến tranh và thiên tai đã làm nó bị xóa nhòa. Nay được phục hồi tôn tạo, tôi mừng lắm!”
Ước vọng ấy của một con ngời cả đời gắn bó với lịch sử, văn hóa Hồng Lam cũng là ước vọng chung của hàng vạn người dân Hà Tĩnh và con em sinh sống xa quê trên mọi miền đất nước và ở nước ngoài. Lịch sử cũng chứng minh, không có thời kỳ nào con em Hà Tĩnh không giành được nhiều thành tích trên con đường học hành, khoa bảng. Truyền thống ấy như một mạch nguồn chảy từ đời này sang đời khác. Việc phục hồi xây dựng lại Văn Miếu càng làm bồi đắp thêm nguồn mạch ấy. Thấu hiểu ước vọng của lòng dân đồng thời để bảo tồn và phát huy giá trị khu di tích Văn Miếu phục vụ nhu cầu văn hoá của nhân dân, UBND Thành phố Hà Tĩnh đã lập dự án phục hồi và phát huy giá trị di tích Văn Miếu Hà Tĩnh ngay chính trên nền đất cũ tại Phường Thạch Linh, thành phố Hà Tĩnh. Dự án đã được UBND tỉnh Hà Tĩnh phê duyệt theo Quyết định 2067/QĐ-UBND tỉnh ngày 15/7/2010. Công trình được xây dựng trên diện tích 1,672 ha bao gồm các hạng mục: Nhà Đại bái (258m2), Nhà Tả hữu vu (71m2x2), Nhà Bia (63m2+17,6m2) x 2, Nhà Khải thánh (53m2), Lầu trống và Lầu chuông (17,6m2) x 2, Văn miếu môn (44,9m2), Cổng phụ (12m2) x 3, Nhà trưng bày (410m2), Tứ trụ, Nhà đón tiếp (62m2), Bãi để xe, Hội trường (284m2), Nhà quản lý (53m2), Nhà phục vụ (84m2), Hồ bán nguyệt, Lối vào chính (12m2) x 2 và các công trình phụ trợ khác. Hệ thống hạ tầng kỹ thuật gồm: Hệ thống cấp thoát nước, điện chiếu sáng nội tuyến, ngoại tuyến; sân, đường giao thông nội bộ xung quanh, hệ thống hoá bảo quản phòng chống mối mọt, chống ẩm và hệ thống thông tin liên lạc được thiết kế đồng bộ. Tổng mức đầu t: 72.239.518.884 đồng. Nguồn vốn từ ngân sách thành phố, ngân sách tỉnh hỗ trợ khi có điều kiện và chủ đầu tư huy động từ các nguồn vốn hợp pháp khác.
Sáng 28-10, trước sự chứng kiến của lãnh đạo tỉnh và đông đảo nhân dân, con em Hà Tĩnh từ mọi miền đất nước và nước ngoài, UBND Thành phố Hà Tĩnh đã long trọng tổ chức lễ đón nhận bằng di tích LSVH cấp tỉnh di tích Văn Miếu Hà Tĩnh và khởi công dự án phục hồi, phát huy giá trị của Văn Miếu Hà Tĩnh. Khơi đúng nguồn mạch văn hóa, đáp ứng đúng tâm nguyện của các thế hệ người dân Hà Tĩnh nên trước ngày khởi công, nhiều con em Hà Tĩnh từ nước Nga xa xôi, từ Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Vũng Tàu đã cùng tụ hội về, chung tay góp sức xây dựng lại Văn Miếu. 2, 5 tỷ đồng đầu tiên đã được đóng góp từ những tấm lòng sâu nặng với quê hương. Trong niềm xúc động dâng trào, ông Hoàng Văn Vinh, Chủ tịch Hội người Việt tỉnh Xvedlop, Liên bang Nga bộc bạch: “ Chúng tôi rất hạnh phúc được đóng góp một viên gạch hồng để tái tạo lại Văn Miếu, góp phần giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa của quê hương”. Sau chuyến cứu trợ cho đồng bào vùng lũ tại xã Sơn Kim I, Sơn Kim II, tuy rất mệt nhọc nhưng ông Nguyễn Anh Tuấn, Tổng Biên Tập báo Đầu tư đã dành thời gian về tham dự lễ khởi công xây dựng Văn Miếu.
Rồi đây, sẽ có thêm nhiều tấm lòng nữa của con em Hà Tĩnh bốn phương hướng về công trình Văn Miếu. Rồi đây, nhiều hoạt động văn hoá, trong đó có việc vinh danh các học sinh giỏi, những nhân tài quê hương sẽ được diễn ra trên khuôn viên này. Mạch nguồn quê hương sẽ tiếp tục chảy và truyền thống của một vùng đất văn hóa sẽ có dịp được thăng hoa, tỏa sáng.
Ông Hoàng Văn Vinh, Chủ tịch Hội người Việt tỉnh Xvedlop
Bài, ảnh : Minh Huệ, Quang Sáng
( Báo Hà Tĩnh)